Ο Άγιος Ευφημιανός της Λύσης

Κατά τον Κύπριο χρονογράφο Λεόντιο Μαχαιρά, ο Όσιος Ευφημιανός ασκήτευσε κοντά στο χωριό Λευκόνοικο της Μασαορίας και ήταν ένας από τους "τριακόσιους" πρόσφυγες της Παλαιστίνης οι οποίοι κατέφυγαν στην Κύπρο, κατά τους Αραβικούς διωγμούς εναντίον των Χριστιανών. Ίσως τότε να μην υπήρχε το χωριό Λύση και τα άλλα εκεί χωριά, και ο Μαχαιράς τον τοποθέτησε στο Λευκόνοικο. Δεν είναι όμως και πολύ μακριά το Λευκόνοικο από την Λύση, και έτσι τότε τα όρια του πιθανόν να έφθαναν και μέχρι τον τόπο της ασκήσεως του Οσίου Ευφημιανού.

Ο Όσιος αφού αποβιβάστηκε στην Κύπρο, γύρισε μέρη αρκετά, όρη, βουνά, πεδιάδες, λαγκαδιές, κι έφθασε μέχρι τον τόπο που υπάρχει σήμερα το εκκλησάκι του που τιμάται στο όνομα του. Εκεί ασκήτευσε σε κάποια σπηλιά, τρύπα της γης και έπινε νερό από τον ποταμό που υπήρχε στην περιοχή. Και αφού έζησε εκεί ο Όσιος βίο θεάρεστο και διέπρεψε με θαύματα και ωφέλησε πολλούς Χριστιανούς, πέθανε σε προχωρημένη ηλικία και ετάφη εκεί όπου ασκήτευσε. Αργότερα, γύρω στα 1300μ.Χ., οι πιστοί ανήγειραν το βυζαντινού ρυθμού γραφικότατο εκκλησάκι προς τιμή του Οσίου και το διακόσμησαν με θαυμάσιες τοιχογραφίες.

Με τον χρόνο όμως διαφθάρηκε το όνομα του Οσίου και στο κυπριακό γλωσσικό ιδίωμα ονομάστηκε Φημιανός, Θυμιανός, Θεμωνιανός. Σε κάποια επιγραφή στο Ναό του Οσίου αναφέρεται ως "Θεμονιανός". Ίσως ονομάστηκε έτσι από τις θημωνιές που έστηναν εκεί οι κάτοικοι της Λύσης και ίσως παλαιότερα να αλώνιζαν εκεί τα δημητριακά τους.

Κατά την παράδοση των κατοίκων της περιοχής ο Άγιος θεραπεύει τις αϋπνίες. Κάποιος κάτοικος του χωριού Άχνα, λίγα χρόνια πριν την τουρκική εισβολή, προσέτρεξε στην εκκλησία του Αγίου ζητώντας από τον Άγιο να του θεραπεύσει την αϋπνία. Και αφού ο Άγιος τον θεράπευσε, ο κάτοικος αυτός κάθε χρόνο πήγαινε στον Ναό του που βρίσκεται κοντά στη Λύση και έκαμνε μαζί με άλλους κατοίκους της Λύσης και τα περίχωρα, την γιορτή του Αγίου.

Μέσα σε αυτό το Ναό του Αγίου Ευφημιανού είναι που κατέφυγαν για να προστατευθούν από την βροχή τρεις κυνηγοί μερικά χρόνια πριν την εισβολή των Τούρκων στην Κύπρο και ένας από αυτούς επέμενε να βάλουν και τον σκύλο που είχαν μαζί τους μέσα στην εκκλησία για να μην βραχεί. Ενώ οι άλλοι τον εμπόδιζαν λέγοντας του ότι είναι ασέβεια μια τέτοια πράξη. Με την επιμονή του όμως, έμπασε και τον σκύλο. Τότε ένας κεραυνός έπεσε και κτύπησε τον ασεβή αυτόν άνθρωπο και απέθανε τρομοκρατώντας τους υπόλοιπους.

Η Εκκλησία ήταν ολόκληρη τοιχογραφημένη. Οι περισσότερες τοιχογραφίες είχαν καταστραφεί, εκτός από τις τοιχογραφίες του τρούλου και του τεταρτοσφαιρίου της αψίδας που σώζονταν σε πολύ καλή κατάσταση. Το 1973 συντηρήθηκαν από το ειδικό συνεργείο του Τμήματος Αρχαιοτήτων.

Στο κέντρο του τρούλου μέσα σε κύκλο ήταν ζωγραφισμένος ο Παντοκράτορας. Γύρω από Αυτόν, υπήρχε ζώνη στην οποία ήταν ζωγραφισμένη η Δέηση. Δεξιά και αριστερά, δηλαδή, από την Ετοιμασία του Θρόνου, που περιβάλλεται από φωτεινή δόξα, εικονίζεται η Θεοτόκος και ο Πρόδρομος δεόμενοι, ακολουθούμενοι από δεόμενους αγγέλους. Στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας εικονιζόταν η Θεοτόκος όρθια με τα χέρια υψωμένα σε δέηση και το Χριστό μέσα σε στηθάριο, μπροστά στο στήθος της, στο γνωστό τύπο της Βλαχερνίτισσας ανάμεσα στους αρχάγγελους Μιχαήλ και Γαβριήλ. Η αναθηματική επιγραφή που σωζόταν στο κάτω μέρος καθώς και οι συλλειτουργούντες Ιεράρχες στον ημικύλινδρο της κόγχης, έχουν καταστραφεί από τους Τούρκους.

Οι τοιχογραφίες αυτές, του 14^ου αιώνα, αποκολλήθηκαν από τους Τούρκους και μετά από μια μακρά περιπέτεια, βρέθηκαν στο Χούστον του Τέξας. Μετά από συζητήσεις το Ίδρυμα Μένιλ του Χιούστον, το Τμήμα Αρχαιοτήτων Κύπρου και η Εκκλησία της Κύπρου, συμφώνησαν να κρατήσει το Ίδρυμα τις τοιχογραφίες υπό μορφή δανεισμού, αλλά αυτό θα γινόταν στο όνομα της Κυπριακής Δημοκρατίας, και θα αναγνώριζε ότι οι τοιχογραφίες ήταν περιουσία της Εκκλησίας της Κύπρου, όπως κι έγινε.

Πρόσφατα οι τοιχογραφίες επαναπατρίσθηκαν και φιλοξενούνται προσωρινά στο ειδικό παρεκκλήσιο, που δημιουργήθηκε στο Βυζαντινό Μουσείο Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ΄ στην Λευκωσία με απώτερο στόχο την επανατοποθέτηση τους, μετά τη λύση του κυπριακού, στο εκκλησάκι του αγίου στη Λύση.

Ο τοπικός αυτός άγιος της Κύπρου και ειδικότερα της Λύσης γιορτάζεται στις 14 Νοεμβρίου.